Ανοίγει και επίσηµα η συζήτηση για τον τρόπο µε τον οποίο τα εναποµείναντα κράτη-µέλη, που διατηρούν ακόµη το σύστηµα δικαιωµάτων βασικής ενίσχυσης, θα προχωρήσουν στην κατάργησή του, καθώς οι Βρυξέλλες το αντιμετωπίζουν πλέον ως θεσµικό κατάλοιπο µιας άλλης εποχής. Η τάση αυτή αποκτά ιδιαίτερο βάρος στην Ελλάδα, όπου η τρέχουσα προγραµµατική περίοδος ίσως είναι η τελευταία µε το µοντέλο των δικαιωµάτων, κάτι που επισπεύδει και από την κατάρρευση του ΟΠΕΚΕΠΕ.
Σε αυτά τα πλαίσια, αποκαλυπτική είναι η πρώτη θεσµική µελέτη για την κατάργηση του συστήµατος των δικαιωµάτων βασικής ενίσχυσης µετά το 2027, την οποία εκπόνησε ο ισπανικός οργανισµός πληρωµών αγροτικών επιδοτήσεων.
Το έγγραφο αποδοµεί το υφιστάµενο καθεστώς, περιγράφοντας ένα διοικητικά βαρύ σύστηµα, µε υπέρογκο κόστος, δοµικές στρεβλώσεις στην κατανοµή ενισχύσεων, το οποίο ταυτόχρονα διογκώνει τεχνητά τις τιµές της αγροτικής γης.
Σημειώνουμε πως το σύστηµα δικαιωµάτων είναι ενεργό από το 2003 µε τη µεταρρύθµιση Fischler, η οποία καθόρισε το ύψος της ενίσχυσης κάθε παραγωγού από το µέσο όρο της περιόδου αναφοράς 1999–2002, δηµιουργώντας τα «ιστορικά δικαιώµατα». Η τελική απόφαση, όπως τονίζει το σχετικό έγγραφο, θα εξαρτηθεί φυσικά από το κείµενο πολιτικής για την ΚΑΠ µετά το 2027, που θα δηµοσιεύσει εντός Ιουλίου η Κοµισιόν.
Στο σχετικό έγγραφο η ανάλυση ξεκινά περιγράφοντας τα μειονεκτήματα του συστήµατος δικαιωµάτων. Αυτά περιλαμβάνουν:
Το σύστηµα απαιτεί τη λειτουργία εξειδικευµένης εφαρµογής, συνδεδεµένης µε περιφερειακά και εθνικά µητρώα. Το 2023 µόνο, το κόστος ανάπτυξης και διαχείρισής της έφτασε τα 2 εκατοµµύρια ευρώ. Η τεχνική και διαχειριστική επιβάρυνση για το κράτος είναι εµφανής, ενώ παράλληλα πολλοί παραγωγοί δεν κατανοούν πλήρως τη λογική και τις απαιτήσεις του συστήµατος, όπως δείχνει ο µεγάλος αριθµός ετησίων ενστάσεων στο σύστηµα. Επιπλέον, το σύστηµα απαιτεί επαφή και συµβατότητα µε πολλές δηµόσιες βάσεις δεδοµένων, όπως την Εφορία.
Με βάση την έκθεση, το σύστηµα δικαιωµάτων αποτελεί ένα από τα εµπόδια εισόδου στον αγροτικό τοµέα για νέους και νεοεισερχόµενους.
Για να έχει πρόσβαση στην ενίσχυση ένας νέος αγρότης, πρέπει είτε να αγοράσει δικαιώµατα από την ελεύθερη αγορά, είτε να λάβει από το εθνικό απόθεµα – διαδικασία που απαιτεί ειδικά κριτήρια και δεν καλύπτει όλους τους ενδιαφερόµενους. Σημειώνουμε επίσης πως, το ειδικό καθεστώς για µικρές εκµεταλλεύσεις (άµεσες ενισχύσεις πλέον έως 5.000 ευρώ), που παρείχε απλοποιηµένη πρόσβαση στην ενίσχυση, καταργήθηκε από το 2023 στην Ισπανία όπως και στην Ελλάδα, λόγω περιορισµών του νέου ευρωπαϊκού κανονιστικού πλαισίου. Αυτό αύξησε τη γραφειοκρατία για µικρούς παραγωγούς.
Η έκθεση υποστηρίζει πως υπάρχει µία τεχνητή επίδραση στην τιµή της γης, καθώς οι κάτοχοι δικαιωµάτων αναζητούν εκτάσεις για να τα ενεργοποιήσουν. Αυτό οδηγεί σε αύξηση των τιµών ενοικίασης και αγοράς γης, σε περιοχές µε πλεόνασµα δικαιωµάτων. Αντίθετα, σε περιοχές µε έλλειµµα δικαιωµάτων, η επιλέξιµη γη χάνει την εµπορική της αξία, καθώς δεν προσφέρει επιδότηση. Η ύπαρξη ή µη δικαιώµατος, καθορίζει την οικονοµική δυναµική ενός χωραφιού, ανεξαρτήτως παραγωγικότητας, κατά τον ισπανικό οργανισµό. Επιπλέον, το σύστηµα που είναι σε ισχύ, επιτρέπει σε ορισµένους να κατέχουν δικαιώµατα χωρίς να ασκούν ουσιαστική γεωργική δραστηριότητα. Αν και υπάρχει η έννοια του «ενεργού αγρότη», η εφαρµογή της δε διασφαλίζει απόλυτα ότι οι ενισχύσεις καταλήγουν πάντα σε παραγωγικά ενεργούς αγρότες.
Το σύστηµα δικαιωµάτων µε κάθε αναθεώρηση, περιλαμβάνει και τεχνικές προσαρµογές, νέα λογισµικά και ρυθµίσεις, κάτι που αποτρέπει τη σταθερότητα.
Το έγγραφο του ισπανικού οργανισµού πληρωµών ήταν αναµενόµενο να «ανάψει φωτιές» στον αγροτικό κόσµο, µε την ASAJA – ιδρυτικό µέλος των COAG και UPA – να ηγείται των αντιδράσεων. Οι αγροτικές οργανώσεις εξέφρασαν στοχευµένες και έντονες αντιρρήσεις για το περιεχόµενο και τη φιλοσοφία του εγγράφου, που βγήκε τον Ιούνιο του 2025 από το Υπουργείο Γεωργίας, ανοίγοντας δρόµο για ενδεχόµενη κατάργηση των δικαιωµάτων έως το 2029.
Σε άρθρο του ο Agustín Miranda, γενικός διευθυντής της ASAJA Palencia, τονίζει ότι πρόκειται για µια χαµένη ευκαιρία. Αντί να δροµολογήσει έναν δηµόσιο στρατηγικό διάλογο µε τον αγροτικό τοµέα, το έγγραφο περιορίζεται σε έναν τεχνοκρατικό απολογισµό, που αγνοεί τις πραγµατικές ανάγκες και δυσκολίες των παραγωγών.
Οι αγροτικές ενώσεις καταγγέλλουν την παντελή έλλειψη διαβούλευσης µε τον κλάδο και επισηµαίνουν ότι το έγγραφο δεν παίρνει θέση για την αναγκαιότητα διατήρησης ή κατάργησης των δικαιωμάτων. Αντίθετα, µεταθέτει την ευθύνη λήψης αποφάσεων για µετά το 2027, με τον καθορισμό του νέου ευρωπαϊκού πλαισίου της ΚΑΠ, κάτι που η ASAJA χαρακτηρίζει ως στάση υπεκφυγής και απόκρυψης ευθυνών.
Ο ισπανικός οργανισµός πληρωµών, παραθέτει ορισµένους βασικούς παράγοντες και βήµατα, αναγκαία για τη µετάβαση από το σύστηµα δικαιωµάτων (ABRS), σε ένα απλοποιηµένο σύστηµα ενίσχυσης ανά στρέµµα χωρίς δικαιώµατα. Πριν τη λήψη οποιασδήποτε απόφασης, το έγγραφο τονίζει ρητά ότι η Ισπανία οφείλει να περιµένει τη δηµοσίευση του νέου ευρωπαϊκού πλαισίου, με ισχύ µετά το 2027 και, κυρίως τον ορισµό του «ενεργού αγρότη», τη µορφή των ενισχύσεων, και τη συνέχιση ή όχι του περιφερειακού µοντέλου.
Σημειώνει πως η κατάργηση των δικαιωµάτων, δεν µπορεί να λάβει μονομερή απόφαση, ούτε χωρίς να είναι νοµικά εναρµονισµένη µε τις κατευθύνσεις της ΕΕ.
Αν το νέο πλαίσιο της ΕΕ επιτρέπει ενιαία ενίσχυση ανά εκτάριο χωρίς δικαιώµατα, κάθε χώρα θα πρέπει να καταργήσει σταδιακά την αξία των υφιστάµενων δικαιωµάτων, και να καταρτίσει νέο σύστηµα επιλεξιµότητας, για να εξασφαλίσει την παροχή ενίσχυσης σε ενεργούς αγρότες, µε πραγµατική δραστηριότητα.
Με αυτήν τη µετάβαση, κανένα δικαίωµα δε θα έχει πλέον οικονοµική αξία ή λειτουργικότητα, ενώ η ενίσχυση θα απονέµεται άµεσα βάσει των επιλέξιµων στρεµµάτων, αντί µε ενεργοποίηση δικαιωµάτων.
Με την κατάργηση των δικαιωµάτων, παύει να ισχύει το Εθνικό Απόθεµα, που σήµερα το χρησιμοποιούν για τη στήριξη νέων. Ως εκ τούτου, προτείνεται να δηµιουργηθεί νέος µηχανισµός ενίσχυσης των πρώτων ετών δραστηριότητας, είτε µε επιπλέον ποσό ανά εκτάριο για νέους αγρότες, είτε µε στοχευµένα προγράµµατα στήριξης, χωρίς σύνδεση µε δικαιώµατα. Η έκθεση αναφέρει ρητά ότι αυτή η µετάβαση µπορεί να διευκολύνει την είσοδο νέων, καθώς δεν θα χρειάζονται πια δικαιώµατα.
Εφόσον η ενίσχυση δε βασίζεται πια σε δικαιώµατα, εξετάζεται κατά πόσο αναγκαία είναι η διατήρηση των αγρονομικών περιφερειών. Στην Ισπανία υπάρχουν 20 περιφέρειες ενίσχυσης, βασισμένες αποκλειστικά σε γεωγραφικά κριτήρια. Στην Ελλάδα αντίστοιχα υπάρχουν τρεις αγρονοµικές περιφέρειες (αροτραίες, δενδρώδεις, βοσκοτόπια).
Η κατάργηση των δικαιωµάτων βασικής ενίσχυσης, ίσως δηµιουργήσει συνθήκες που θα χρήζουν αναπροσαρμογής για τα συμβόλαια µίσθωσης αγροτικής γης κ.λπ ή να «σπάσουν», καθώς πολλά από αυτά ίσως µισθώνονται µόνο για ενεργοποίηση δικαιωµάτων.
Θα πρέπει να υπάρξει ένα µεταβατικό στάδιο, για την προσαρμογή των αγροτών στη νέα λογική ενίσχυσης, και την παύση των συναλλαγών σε δικαιώµατα.
Κατά καιρούς έχει µπει στο στόχαστρο των διαβουλεύσεων ο ορισµός του ενεργού αγρότη.
Για την τρέχουσα ΚΑΠ, η Κοµισιόν είχε προωθήσει τον ορισµό «πραγµατικός αγρότης», που µετά εγκατέλειψε. Η σημερινή ισχύς του ορισμού στη χώρα µας και αλλού, δεν αποτελεί κάποιο ιδιαίτερο φίλτρο. Αυτό θα αλλάξει εκτός απροόπτου στη νέα περίοδο, όπου ίσως µπουν και διάφορα κοινωνικά κριτήρια για την πληρωµή των άµεσων ενισχύσεων. Σε κάθε περίπτωση, το ποσό των άµεσων ενισχύσεων που λαµβάνει κάθε χώρα, εξαρτάται κυρίως από την επιλέξιµή της έκταση, και ύστερα από ιστορικά στοιχεία. Η χώρα µας, µοιάζει αµφίβολο αν θα µπορέσει και στην επόµενη προγραµµατική περίοδο να διατηρήσει τα κεκτηµένα, εν µέσω πιέσεων στον προϋπολογισµό της ΚΑΠ.
